 |
|
Një turmë e vogël pasagjerësh është vënë në radhë para kontrollit të sigurisë ku tashmë policia pranon nga italianët edhe vetëm kartat e identitetit. Shqiptarët duan të ndjehen evropianë dhe presin ratifikimin e një realiteti konkret: Anëtarësimin e Shqipërisë në Bashkimin evropian. Ia premtoi popullit të vet Sali Berisha, edhe pse nuk arriti ta merrte. Shumë të pasigurt territori dhe pacenueshmëria individuale, i dyshimtë respektimi i ligjit, i barazisë sociale, një kod rrugor inekzistent, akoma një kanun i fortë, ligji patriarkal që dënon gratë me përjashtim.Dalloj siluetën dhe flokët e valëzuara të mikut tim Fatmir Toçi, i cili është ulur në bar. Botues, ndoshta më i madhi në Shqipëri, i cili pasi i hodhi një sy Feltrinellit hapi një varg librarish me markën e tij: "Toena", në Tiranë, Sarandë, Vlorë, Prishtinë, Selanik, më pas ia besoi gruas së tij, Irenës, drejtimin e veprimtarisë botuese dhe iu fut politikës, në radhët e Partisë Socialiste. Pesë vjet në opozitë, me një grevë urie para një viti për t'i marrë Berishës miratimin e votës së emigrantëve. Pa sukses. Nuk e kam takuar që nga muaji maj, kur erdhi në Pulia për të bashkëbiseduar me bashkatdhetarët e tij emigrantë. Gjeti mbi tridhjetë mijë shqiptarë. E shoqërova në Bari, Altamura, Trani, Noicattaro, ndërkohë që shpjegonte se të votosh nga Italia, për ata që punojnë aty, është një e drejtë, se emigrantët kanë kontribuar në përmirësimin e Shqipërisë dhe iu takon një njohje pensioni për vitet e punës. Fatmiri është zgjedhur sërish, në zonën elektorale të Vlorës.
Vetë aeroporti është ndërtuar nga prurjet e emigrantëve, përveç ndihmave amerikane, austriake, franko-gjermane madje edhe me fondet e ardhura nga Emiratet Arabe, të cilët kanë investuar në rikonstruktimin e spitaleve dhe xhamive. Tirana është një provë besimesh; në sheshe, tingujve të kambanave katolike dhe ortodokse iu përgjigjet kënga e hoxhëve e amplifikuar nga altoparlantët. Fatmiri më tregoi modernitetin e aeroportit, kafetë, dyqanet me pajisje. Më kujtohet ardhja ime e parë në Rinas, më 1990. Më priti një hangar i tmerrshëm prej çimentoje, me një grup uniformash të Sigurimit dhe asnjë pasagjer. Jashtë më priste një Mercedes shtetëror, pranë një autobusi linje dhe dy e tre kamionë të prodhimit kinez, mbi një rrugë të shkatërruar të mbrojtur nga rrjeta me tel. Sot asfalti me katër korsi që lidh Rinasin me Tiranën është i populluar nga 'Suv' japonezë, 'BMW' dhe 'Mercedes'-ë, nga pak 'Fiat'-e dhe disa makina franceze. Një trafik që të jep imazhin e rremë të pasurisë së Vendit. Sipas Fatmirit ka një lëvizje të madhe në ekonomi, shqiptarët kanë kapërcyer katër shekuj prapambetjeje brenda njëzet vjetëve, por ka shumë borxhe, parà të pista dhe kryesisht të ardhura nga emigrantët.
Nuk je larguar akoma na aeroporti dhe të përshëndesin duart e bashkuara e Nënë Terezës të Kalkutës e stilizuar dhe gjigante. Pikërisht asaj, murgeshës shqiptare të lindur në Maqedoni, Shqipëria i njeh devotshmërinë dhe i beson imazhin e vet, të një vendi në kërkim të modernizimit. Statuja e saj ka zëvendësuar atë të Leninit, Stalinit dhe Enver Hoxhës. Ngjitemi në drejtim të Krujës, qyteti i Skënderbeut, drejt në pazarin turk në kërkim të suvenireve. Shitësit e pakët e dikurshëm janë zëvendësuar nga shitës vjetërsirash që kanë reshtur së shituri vetëm fletore dhe libra shkollorë të fabrikimit kinez. Nuk gjen më libërtha të kuq të Enver Hoxhës që deri në vitin 1991 ishin të vetmet objekte në shitje nëpër kioska, ungjilli socialist i markës maoiste që diktatori kishte projektuar për Shqipërinë: varfëri barazimtare, autarki, punë në fabrikë dhe miniera, modeli i jetës anti borgjeze dhe sistem policor. Partia e Punës për të cilën kanë shkruar poetët e mëdhenj dhe romancierët e kohës, Dritëro Agolli dhe Ismail Kadare. Rroftë shoku Enver Hoxha, thoshte propaganda nëpër rrugë. Ndërkohë që burgjet ishin plot e përplot me disidentë.
Që nga ikjet masive të vitit 1991 këtu gjithçka ka ndryshuar, me shpejtësi. Baret, piceritë, dyqanet janë të frekuentuara. Edhe në provincë gratë filluan të shkojnë nëpër kafe, vishen me pantallona të shkurtra dhe minifunde, ndërsa romët - gjithmonë të varfër për traditë dhe të detyruar - i gjen duke pastruar rrugët. Përkrah gazetave të mëdha shqiptare, sepse këtu lexohet akoma mjaft dhe janë të shumta shtëpitë botuese dhe shumë përkthyes dhe shkrimtarë, qoshkut e gazetave kanë gazeta të huaja të teletransmetuara dhe monitorët japin imazhe arabe, franceze, italiane dhe gjermane, roku dhe techno e radiove italiane, radio Capial, RTL dhe Radionorba, rivalizojnë me muzikat tradicionale schipetare që bëjnë për vete tashmë vetëm të moshuarit. Shqiptarët ndjehen evropianë, kanë parë gjithmonë nga Roma dhe Parisi dhe sot nga Berlini dhe Nju Jorku. E ka premtuar Edi Rama, kryeministri i ri i Këshillit të Ministrave.
Nga Kruja ngjitemi në Lezhë, edhe ky qytet i rëndësishëm në kohën e Skënderbeut. Këtu është varrosur heroi më 1467, vdekja e të cilit erdhi nga malaria, dhe mauzoleumi i tij ndodhet mes rrënojave të mureve të një katedrale të shkatërruar nga Hoxha nga zemërimi antikatolik. Fatmir Toçi dëshiron të përshëndesë shokët e tij të partisë. Ka gjithkund prej tyre. Këtu është një shef i pediatrisë në spitalin e Lezhës i cili na priti bashkë me gruan e tij në Zadrimë dhe na shoqëruan tek Mrizi i Zanave, një agroturizëm që e ka marrë emrin nga një përmbledhje të vargjeve të poetit Gjergj Fishta. "Kjo ka qenë një zonë moçalore, është bonifikuar dhe sot prodhojmë raki nga rrushi, thana dhe mani", na shpjegon pronari Altin Prenga. Ai është Shqipëria e re. Fytyra e re e një vendi që deri para njëzet vjetësh nuk e lejonte prodhimin privat dhe ndalonte turizmin.
Duhen edhe pesëdhjetë kilometra deri në Shkodër. Këtu ndikimi venedikas ka lënë një të folur që e quajnë gegë dhe që nuk flitet në jug, ku afërsia me greqishten ka prodhuar dialektin toskë.
Pasdite u nisëm për në Durrës, mbi brigjet e Adriatikut, makinat rendin me dyqind në orë mbi asfaltet e ciflosur. Një trafik i dendur dhe i çmendur që luan me 'qëlloj në shenjë' mbi këmbësorët dhe lopët në qarkullim të lirë dhe i trajton makinat si lodra të furishme. Qyteti është një periferi e pafund, tezga me veshje për në det në të dy anët e rrugës, hotele ciklopikë dhe ndërtesa të ngritura buzë ujit, pak metra larg detit.
Patëm kohë vetëm sa për një përshëndetje dhe u nisëm për në jug, drejt Vlorës, përgjatë rrugës së konsullore, vazhdim i Traianas pulieze, që lëpijnë nga koha romane bregun. Qyteti është i pasur në gjelbërim, siç është dhe Tirana, kryeqyteti më i gjelbër i Evropës, ndërsa rruga përgjatë detit ishte e populluar nga palmat. Ndjesia është ajo e një kantieri të hapur. E gjithë Shqipëria është një kantier i pafund dhe frenetik: restorante, pallate, rrugë, lagje, stabilimentet bregdetare nuk janë kurrë të mbaruar dhe që gjithmonë janë të përkohshëm, në një braktisje të përjetshme. Frenetikë në të ndërtuar por të pazotë për mirëmbajtje. Në një restorant në Vlorë një grup këngëtarësh popullorë na pret për të nderuar deputetin Toçi dhe shkrimtarin italian. Ia marrin menjëherë polifonive të vjetra dhe na ofrojnë një fileto të ftohtë deleje, kofshët me nderimin tradicional të bishtit përpjetë. Për respekt dhe ugur.
Për të fjetur shkuam në Llogora, një mijë metra lartësi. I ftohti këtu largon zagushinë detare. Në pak vite, janë rritur shaletë dhe resortet, fshatarët shesin mjaltë dhe erëza buzë rrugës. Gëzim Capo, kryetar bashkie dhe pronar i resorit, na pret për të nderuar njeriun që ka mbështetur në politikë. Shpreson të nxjerrë ndonjë përfitim. Sepse këtu, në mënyrë mikroskopike në raport për shembull me Italinë, fituesi në politikë sjell njerëzit e vet. Një ndryshim radikal. Ata të mëparshmit i dërgojnë me pushime dhe kultivojnë urrejtje. Zbresim sërish në det. Më trembin rrugët thikë që bien nga Ballkani i zhveshur i Acrocheronne-s në Jon një det blu dhe i rrethuar nga ranishte me gurë dhe nga stabilimente balneare të pakët. Hamë drekë në Livadh, të ftuar të Arqile Bollanos, administrator i qeshur por i heshtur i një lidoje të madhe. Ka organizuar një shëtitje me skaf për të na treguar detin e tij prej smeraldi.
Në dimër, Arqileja është inspektor në bashki, në verë bën sipërmarrësin në plazh. Të parët e tij ishin italianë, të shpëtuar ndoshta nga një mbytje në '600-ën dhe të vendosur këtu. Hëngrëm sallatë greke, kallamarë të skuqur, xaxiqi dhe ngjala. Një marrëveshje jo e shkruar me marinarët puliezë, nga shpjegon ai, stabilizon që shqiptarët të peshkojnë peshk dhe hurma deti (dateri) dhe që pastaj ua shesin italianëve, të cilët i rishesin në tregun italian ku peshku ka mbaruar dhe hurmat e detit janë mall i ndaluar. Pushuesit që shikon nëse nuk janë shqiptarë janë bullgarë dhe polakë. "Evropianët na imagjinojnë me valixhe në dorë, leckamanë dhe refugjatë mbi varka", thotë Bollano. "Dhe kjo nuk sjell turistë këtu".
Në pjesën e lartë ngrihet Himara, me kështjellën dhe fortesën e Ali Pashë Tepelenës. Nga Himara përballemi me një rrugë të gërmuar që shkon krah thepisjeve të Ballkanit dhe zvarritet brenda vendit. Njëmbëdhjetë kilometra rrugë e tmerrshme, me fuoristradën që mund të fluturojë në humnerë në çdo një metër. Rrugën e ka hapur Fatmiri me rreth njëqind studentë socialistë. Edhe këtu jemi të pritur nga shtatëqind banorët e një fshati blegtorësh që do ishin të shkëputur nga bota e qytetëruar pa këtë rrugë. Berisha përmirësoi gjendjen e rrugëve në veri të vendit, zonë e tij elektorale dhe harroi Jugun, ku elektorati socialist nuk e do. Por këtu blegtorët nuk mund t'i çojnë prodhimet e tyre në qytet apo të shkojnë në spital për shkak të mungesës së rrugëve. Shtëpitë e shpërndara të Kuçit ngjiten si dhitë brinjave të maleve, në ajër ndjehet aroma e plehut dhe e rigonit.
Nga Kuçi, desh zoti zbritëm në Borsh dhe u kthyem në modernitet. Pimë nga një kafe në një bar më të vërtetë jashtëzakonisht skenografik. Pjesa e pasme e tij ishte e vendosur mbi një përrua uji, tavolinat dhe karriget e sistemuara mbi rrëke uji mbështetur mbi një faqe skarpat nga qendra e të cilit rrjedh ujë. Prej këtej janë nisur arbëreshët që në San Marzano të Tarantos prodhuan dhe fabrikuan likerin më pas.
Vazhdojmë pa lënë bregun deri në Sarandë, qytet i bukur me një shëtitore buzë detit plot gjallëri dhe të pasur me dyqane dhe një fortesë që sundon harkun e gjirit në majë të një kodre me gurë të bardhë. Edhe hoteli ynë, Panorama, është në një pozicion të mrekullueshëm në një bregore mbi gji; pronar i tij është një zengjin i ri, që pret ndihmë nga qeveria e re. Rudina në fakt administron librarinë "Toena". Është shumë e dashur dhe e sjellshme, na ofron kafe turke, ëmbëlsira dhe suvenire. Është tamam një Shqipëri tjetër. Kisha ardhur më 1990 në zemër të sistemit komunist, kisha pasur një impakt rrënues me njerëzit, të heshtur dhe të kujdesshëm, dyqanet bosh, therjet e mishit në qiell të hapur ku gëlonin mizat, frikë për t'u shprehur të miqve gazetarë dhe shkrimtarë, Besnik Mustafaj, Pirro Misha, Dashnor Kokonozi, Diana Çuli, pak makina, pak kamionë, shumë biçikleta të ardhura nga Kina. Sot jeta është kthyer dhe restorantet janë të tejmbushur. Ka stabilimente plazhi me scooter ujorë dhe argëtime. E gjelbra smeraldi e detit skicon tiparet e parajsës të pandotur. E gjelbra smerald që megjithatë aty këtu mashtrohet nga një ujë që duket vajor. Sepse një marrëveshje e vulosur i lejon tragetet dhe anijet naftëmbajtëse që kalojnë të derdhin ujërat e zeza në detin shqiptar.
Nën një diell vrasës vizitojmë Butrintin, një Pompei i shtresëzuar. Gjinkallat na shurdhojnë dhe shoqëruesi i ri që ka mbaruar për arkeologji në Itali mundohet të na tregojë mbi mbijetesën e kulturave, duke u nisur nga ajo Iliriane. Por ka shumë për të zbuluar. Këtu nuk mbarojnë surprizat e gjetjeve, sepse vetëm më 2005 një grup arkeologësh bolonjezë zbuluan një statujë romake prej mermeri.
Por duhet përballur herët a vonë me pjesën qendrore të ngulimit, qytet i Ilirëve. Duke ndjekur Drinon vazhdojmë për në Korçë. Lumi bën një xhiro të gjatë dhe takon sërish Vlorën. Ndërsa me ne u bashkua edhe Alberti, një mik i vjetër i Fatmirit. Më 1991, më tregon ai, komandonte një anije ushtarake që u rebelua. I zbarkuar në Brindizi gjeti punë në siderurgji. Më 2007 u kthye në atdhe dhe hapi një ndërmarrje për korniza alumini antioksiduese për një vend ku ndërtimi është në rritje. "Ia dedikoj të gjitha Italisë - thotë -, punëdhënësit tim, por kush do që të mësojë një zanat duhet të kalojë atje, të jetojë në Itali për të paktën pesë vjet".
Shkova në Korçë, i thirrur nga muzeu i ikonave. Aty janë mbledhur me mijëra vepra të shpëtuara nga tërbimi ikonoklast i Hoxhës.
Gjashtë shekuj të historisë të artit piktoresk që nisin nga Treqinda dhe arrijnë rilindësit Onufri dhe djalin e tij Nikollën dhe shkollat e Shtatëqindtës të Shqipërisë dhe Greqisë. Një trashëgimi e pa llogaritshme që kërkon një katalogim dhe ekspozita ndërkombëtare. Por nuk lë pa vajtur edhe në Voskopojë, njëmbëdhjetë kilometra nga këtu, ku ruhen të paprekur manastiret e San Giovannit, i shekullit të XII, dhe San Nicola (Shënkolli), që është i shekullit të XVIII. Janë krejtësisht të braktisur, me ikonostasë të pasur dhe të veshur tërësisht me afreske me skena nga jeta dhe nga mrekullitë e shenjtorëve. Suvaja bie copa - copa dhe nuk arrij të kuptoj cili është prioriteti në këtë vend, shpëtimi i trashëgimisë arkitektonike apo hapja dhe shtrimi i rrugëve. E vetmja rrugë e fshatit është e hapur. Na pret në oborrin e shtëpisë së tij Papu Thomai, një burrë i çuditshëm, me çokëz dhe mjekër të vogël, një prift ortodoks që na përshkruan jetën në vend, braktisjen e kishave. Shpreson që qeveria të ndërhyjë.
Duke lënë liqenin e Ohrit dhe qytetin e fortifikuar të Elbasanit u ktheva në Tiranë. Një tunel i gjatë ka përgjysmuar më në fund distancën nga qyteti turk në kryeqytet. Tirana është e zbrazur dhe sheshi i madh Skënderbej, megjithëse po rrethohet nga një pyll grataçelash, mbetet akoma një muze i ndërtimeve fashiste. Kanë zbritur këtu në njëzet vjet të paktën pesëqind mijë persona nga fshatrat veriorë dhe qyteti ka arritur me një milion banorë, është zgjeruar mbi kodrat përreth, po pret të sistemohen rrugët dhe kanalizimet. Rritet në mënyrë marramendëse. Nga kati i fundit i Coin-it më hapet para syve një qytet i shënuar nga kantieret, nga ndërtesa ipermoderne, nga radhë të gjata rrapesh dhe vidhesh dhe ndërtesa në rrezik shembjeje, të mbështetura në një kurorë malesh të zhveshur. Asgjë antike, përveçse disa kalldrëmesh, gjurmë të një kështjelle, një ure me kurriz gomari. Nga Blloku i vjetër, lagjja e nomenklaturës dhe e Hoxhës, vijnë muzikat e pabeve dhe të diskotekave që shpjegojnë se si zemra e të rinjve shikon sot nga Parisi, Berlini dhe Kopenhaga, me dëshirën e vitalitetit të natës dhe të jashtëzakonshëm, për tu ndjerë trup e shpirt me modernen.
*Gazetar e shkrimtar italian. Shkrimi u botua në "Corriere della sera". Titulli në origjinal "Në Shqipëri me 200 kilometra në orë"
(er.nu/Gazeta Shqiptare/BalkanWeb)
Nessun commento:
Posta un commento