Që ka pështjellim të madh për emrat e vendeve në trojet e sotme shqiptare, kjo lidhet edhe me psikologjinë kolektive të momentit – meqë njëfarësoj njerëzit janë bindur se u lejohet jo vetëm të kenë opinione në këtë fushë, por edhe t’i shprehin ato pa teklif.
Ky është edhe një interpretim shumë liberal, në mos fare dembel, i demokracisë; të cilin ka njerëz që e kuptojnë si “do të bëhet kështu siç duam ne,” dhe, ndonjëherë, jo vetëm e kuptojnë ashtu, por edhe e realizojnë këtë dëshirë – pa çka se kjo nuk ka fare të bëjë me demokracinë, madje edhe kur gëzon mbështetjen e shumicës.
Gjithsesi, për këtë nuk kanë faj njerëzit, por ata që duhej të kishin ndërhyrë: historianët, gjuhëtarët, antropologët, folkloristët, etnologët, gjeografët – për t’i dhënë tonin debatit, dhe për ta shpëtuar nga kënetat populiste dhe tundimet ksenofobike. Se pse nuk flasin këta, unë nuk e di; ndoshta janë me pushime.
Tani, sa për emrat e vendeve, duhet ta përsërit, derisa të bëhem i mërzitshëm, që këto nuk kanë të njëjtin status gjuhësor me emrat e përgjithshëm të gjuhës; dhe ky dallim statusi u pasqyrohet në përdorim. Ndryshe nga emri i një sendi, p.sh.tenxhere, i cili funksion duke ndërmjetësuar midis sendit, folësit, dhe një klase kuptimore njëfarësoj të bashkëlidhur me ato që në logjikë i quajnë intension dhe ekstension të konceptit, ndryshe nga emri i sendit, pra, emri i përveçëm i një vendi e shunton (bypass) lidhjen konceptuale. Dy tenxhere kanë të përbashkët funksionin si enë për të gatuar; dy vende që quhen Shushicë (një në Vlorë, një në Elbasan) kanë të përbashkët vetëm faktin që quhen Shushicë – edhe pse, në diakroni, bashkohen edhe ngaqë si në një rast, ashtu edhe në tjetrin, sllavët janë përfshirë njëfarësoj në emërtimin e tyre.
Për ta kthjelluar më tepër këtë nocion të emrit të vendit, duhet marrë parasysh një mekanizëm gjuhësor i njohur si motivim – ose lidhja e një fjale me fjalë të tjera, e tillë që të ndihmojë kuptimin e saj, ose vendosjen e saj në sistem. Për shembull, fjala guralec është e motivuar, meqë i referohet vetvetiu fjalës gur. Ky referim funksionon në planin morfologjik dhe në planin kuptimor; përndryshe, fjala bollgurnuk është e motivuar, pse aty tema ose rrënja ose morfema gur nuk i referohet dot fjalës gur, sa kohë që bollguri nuk ka ndonjë lidhje me gurët. Gjithsesi, motivimi është i rëndësishëm në gjuhë, edhe kur ndihmon për të kuptuar fjalë përndryshe të vështira, edhe kur pengon qarkullimin e fjalëve, për shkak të një tabuje që lind nëpërmjet asocimit.
Kështu, përkthyesit nga rusishtja, e kanë pasur gjithnjë të vështirë si ta japin në shqip emrin e përveçëm Shura, për shkak të shoqërimit fonetik me një fjalë tabu.
Tani, kur vjen puna për emrat e përveçëm të vendeve, motivimi funksionon si thikë me dy presa: edhe ndihmon, edhe pengon. Për shembull, në Mokër ka dy fshatra që quhen Çezmë e madhe dhe Çezmë e vogël; të dy emrat janë të motivuar; udhëtari që gjendet, bie fjala, në Çezmë të madhe, do të kërkojë të dijë ku ka qenë kjo çezmë kaq e madhe, sa ia ka dhënë emrin fshatit; edhe pse, pas gjase, aty ka pasur më parë vetëm një fshat, Çezmë, që pastaj është ndarë më dysh ose në dy lagje, dhe njëra lagje, më e madhja është quajtur Çezmë e madhe, ndërsa tjetra Çezmë e vogël. Këtu duhet të vërejmë se edhe emri Çezmë, për një fshat, është i motivuar; do të ketë pasur, me siguri, një çezmë – informacion i rëndësishëm për udhëtarin – e cila ia ka dhënë emrin fshatit. Sot çezma ndoshta nuk ekziston më; ose, rrëfenja eponimike, i atribuohet ndonjë çezme tjetër të rastit.
Pyetja që dua t’i kthehem, është nëse motivimi i ndihmon apo jo emrat e vendeve, në funksionet e tyre në gjuhë. Nuk është e lehtë t’i përgjigjesh kësaj pyetjeje.
Natyrisht, në krye të herës, kur vendit i vihet një emër, ky është gjithnjë i motivuar – p.sh. një fshat do të quhet Lumas, sepse ndodhet afër lumit; ose një fshat tjetërShënepremte, sipas një kishe kushtuar kësaj shënjtoreje, etj. Të paktën, është i motivuar për emërtuesin: p.sh. emri Bistricë nuk do të thotë gjë në shqip, po për sllavin që e ka quajtur ashtu, motivimi është i qartë sa s’ka më.
Megjithatë, emri i vendit nuk funksionon si emrat e përgjithshëm në gjuhë; përkundrazi, mbetet i lidhur me vendin. Nëse Çezma e vogël nesër shndërrohet në metropol, njerëzit gjithnjë do të përfytyrojnë një çezmë të vogël dhe kjo do të interferojë, pa dyshim, me funksionimin normal të emrit në komunikim. Po ashtu,Ura Vajgurore sot nuk është më urë, por qytet; dhe Vau i Dejës nuk është më va, por seli e një hidrocentrali, ndër të tjera. Po ashtu, një majë mali mund të quhetÇukë, por kjo krijon probleme, për ta dalluar nga çukat e tjera. Nga ana tjetër, emri i fshatit Llakatund shpjegohet me arumanishten la katund, që do të thotë pak a shumë “te katundi, në katund” (të krahasohet me emrin e Stambollit që vjen nga greqishtja mesjetare εἰς τὰν Πόλιν, literalisht “në qytet”). Një katund që quhet thjesht katund herët a vonë do ta ndërrojë emrin; sikurse edhe emri “qytet” nuk do të kishte zgjatur shumë për Stambollin, sikur të interpretohej literalisht nga folësit.
Se si funksionon motivimi i emrave të vendeve, ma ilustron një shembull kurioz, nga korriku i vitit 1990. Pas krizës së ambasadave, në Tiranë, u përhap fjala se kishte pasur të vrarë, dhe se regjimi i Alisë i kishte mbledhur këta natën dhe i kishte çuar “në Malin me Gropa.” Tani, Mali me Gropa është emri i një vendi afër Tiranës, diku prapa Dajtit; nuk e kam të qartë pse quhet kështu, ndoshta nga morfologjia e truallit; por asociacioni mes të vrarëve dhe “gropave” të atij mali funksionoi për bukuri në rrafshin imagjinar, pse nuk kish vend më të përshtatshëm, ku mund të groposeshin të vrarët.
Në përgjithësi motivimi i emrit të vendit e pengon komunikimin, sepse me kohë hendeku midis arsyes së emërtimit dhe realitetit vjen duke u thelluar. Një vend mund jetë quajtur dikur Varri i Bamit për shkak të një varri që mund të ketë pasur aty; por kur aty ndërtohet një kompleks rezidencial modern, emri krijon asociacione të padëshiruara. Për të njëjtën arsye, Bjeshkët e Namuna nuk do të tërhiqnin shumë turistë gjatë sezonit dimëror. Prandaj, nga kjo pikëpamje që mund ta quajmë funksionale ose logjike, emrat e huaj funksionojnë më mirë, sepse janë të pamotivueshëm. Çorovodë nuk do të thotë asgjë për shqiptarin e sotëm; Ujë i zi do t’i bënte njerëzit të mendojnë pa arsye.
Thashë më lart “logjike”, dhe jo më kot; sepse gjuha nuk është se i bindet gjithnjë logjikës. Me logjikë, do të prisnim që emrat e vendeve të demotivoheshin, me kalimin e viteve. Çfarë ndodh rëndom, megjithatë, është e kundërta: njerëzit i vihen punës për t’i motivuar toponimet e pamotivuara sepse të pamotivueshme, nëpërmjet një procesi në thelb të njëjtë me etimologjinë popullore.
Zakonisht, ky proces mishërohet si në trajtat e një rrëfimi ose miti etiologjik: p.sh. për Dumrenë të tregojnë se një herë banorët e zonës, të sfilitur nga një thatësirë e gjatë, iu drejtuan Zotit me lutjen “dum ré”, etj. Nuk ka fshat e qytet që të mos e ketë një legjendë të tillë – e cila është zakonisht apokrife. Kështu, një histori e ngjashme për Elbasanin do të përfshijë fjalën “elb” në një mënyrë ose në një tjetër; ndërsa për Tiranën kam dëgjuar një të tillë, me një plakë që, kur e pyeti një udhëtar se çfarë po bënte, tha “po tjerr anë”, etj.
Gjithsesi, mua s’më interesojnë mitet etiologjike këtu, por procesi motivues; sepse roli i mitit është pikërisht që t’i japë domethënie një emri që, përndryshe, mbetet pa histori dhe pa solemnitet. Megjithatë, ka një dallim të madh midis emrit vërtet të motivuar, p.sh. Mali i Vetëtimës, ose Peshkopia, ose Fushë-Kruja, dhe emrit që është motivuar nëpërmjet mitit etiologjik; ky i dyti nuk rrezikohet fare nga motivimi ad hoc, meqë motivimi e vendos në lidhje jo aq me fjalë të tjera, sesa me një narrativë.
Meqë trojet e Shqipërisë kanë një numër pambarimisht të madh toponimesh të pamotivueshme, është për t’u pritur që legjendat dhe mitet që “shpjegojnë” origjinën e këtyre emrave të jenë po aq pambarimisht të shumta – dhe ashtu është vërtet. Vetëm se funksioni i këtyre legjendave është psikologjik, sa kohë që ato e bëjnë emrin e huaj të pranueshëm për folësin, duke e integruar në kulturën shqipfolëse, ose duke ia veshur, si të thuash, një kostum popullor; por përndryshe ato nuk luajnë absolutisht asnjë rol në komunikim. Përkundrazi, emrat e motivueshëm – përnjimend të motivueshëm, si Çezma e madhe, që përmenda më lart – interferojnë me komunikimin.
Për ta kuptuar edhe më mirë pse, në një nivel logjik ose funksional të ligjërimit, toponimi i pamotivueshëm është më i efektshëm, mund të shërbejë edhe analogjia me mënyrën si i trajton nomenklaturat burokracia. Për shembull, në ShBA, individi identifikohet gjithnjë e më shpesh nëpërmjet kodit fiskal – një numër unik prej nëntë shifrash. Kjo ka përparësi të padiskutueshme. Në ShBA, bie fjala, ka sot 45,095 persona të quajtur John Smith, por këtyre u janë bashkëlidhur 45,095 kode fiskale të ndryshme. Natyrisht, një kod fiskal çfarëdo, p.sh. 104-22-6544 nuk do të thotë asgjë në vetvete – edhe pse është krejtësisht joredondant shifër për shifër; ndërsa një emër si Jack Nicholson vjen me bagazh të madh kulturor (ka 102 të tillë në ShBA, 101 prej të cilëve e përjetojnë në mënyra të ndryshme marrëdhënien me aktorin e mirënjohur). Megjithatë, askush prej nesh nuk do të pranonte ta zëvendësonte emrin e vet me një numër çfarëdo – meqë emri përmban informacion social, ndërsa numri jo. Një mekanizëm i ngjashëm është adoptuar edhe për identifikimin e librave në treg (ISBN), i cili mënjanon ngatërresat që mund të vijnë nga format e ndryshme gjuhësore të titujve dhe të autorëve.
Tani, duke pasur këtë parasysh, mund të nxjerrim një përfundim paraprak, dhe të themi se një emër vendi i pamotivueshëm, ose i huaj, funksionon mirë nga pikëpamja logjike; ndërsa në rrafshin ku motivimi ndihmon – p.sh. kulturor ose antropologjik – këtij mund t’i bashkëlidhet një mit etiologjik. Kjo është situata me toponimet në Shqipëri; një situatë që e bën të shpjegueshme edhe mbijetesën e toponimeve të huaja, shumë shekuj pas largimit ose asimilimit të atyre që i përdorën të parët.
Ndonjëherë, ndërhyjnë edhe faktorë të tjerë. Për shembull, emri i gadishullit që mbyll gjirin e Vlorës – Karaburun – vjen nga turqishtja, “hundë e zezë”. Nuk ka dyshim se e kanë përdorur turqit të parët dhe për ta ka qenë krejt i motivueshëm. Çështja është të kuptojmë pse është adoptuar edhe prej popullsisë shqiptare të zonës. Një shpjegim do të ishte se banorët e sotëm shqiptarë të zonës së Gjirit të Vlorës, kanë mbërritur aty pasi Karaburuni kish marrë këtë emër dhe nuk kanë pasur arsye pse ta ndërronin – siç thashë, një emër i pamotivueshëm funksionon për bukuri (me siguri do të ketë edhe ndonjë mit etiologjik për të).
Kjo hipotezë nuk duhet hedhur poshtë në mënyrë instinktive – dihet se osmanët e morën Vlorën herët dhe do t’i kenë dëbuar popullsitë e krishtera të zonës; ose këto do të jenë larguar drejt viseve më të mbrojtura, p.sh. në Greqinë venedikase ose në Itali.
Përndryshe, krejt zona e Vlorës ka një toponimi nga më të larmishmet: emra të lashtë, si Vlorë, Sazan dhe Orikum; të përzier me një mizëri sllavizmash siDrashovicë, Selenicë, Babicë, Shushicë, Vodicë, Gumenicë; por edhe me elemente arumune tek-tuk (Llakatund), dhe natyrisht turqizma, si Kusbaba (edhe emri Sazan, sado që i përgjigjet emrit të ishullit në lashtësi Σάσων, më duket si i përcjellë nëpërmjet turqishtes). Habitesh kur ndesh në ndonjë toponim si Novoselë, “fshat i ri” – po ç’ishin këta sllavë që ngrinin një fshat të ri? Nga vinin? Kur e kanë bërë këtë? Të mos harrojmë edhe se në Vlorë ka pasur një despotat serb në Mesjetë; Ducellier nuk ka gjetur dot shqiptarë në banorët e qytetit në shekujt XIII-XIV – por vetëm një aristokraci serbe dhe një klasë të mesme tregtare kryesisht greke me tek-tuk ndonjë italian ose hebré – përfundime që nuk duan marrë pa vërtetim, por që të bëjnë të mendosh. Gjithsesi, toponimia e sotme sllave e zonës, veçanërisht e Labërisë, nuk është aq serbe sesa bullgare.
Por le të kthehemi te Karaburuni. Shpjegimi që e lidh emrin turqisht me ardhjen e vonë të shqiptarëve të tanishëm në Gjirin e Vlorës – them ardhjen e vonë, sepse nuk kjo nuk përjashton fare që në atë zonë mund të ketë pasur gjithnjë shqiptarë, por që janë larguar pastaj që andej, për arsye të ndryshme – pra, ky shpjegim nuk është i vetmi.
Le të supozojmë se shqiptarë në Gjirin e Vlorës ka pasur, pa ndërprerje ose brez pas brezi, që para se të shfaqeshin aty turqit, pra që të paktën prej shekullit XIV; në këto rrethana, si do të shpjegohet që toponimi Karaburun, i vënë prej turqve, u pranua edhe prej këtyre shqiptarëve?
Ky shpjegim i dytë ka natyrë psikologjike. Të vihemi për një çast në pozitat e një shqiptari që jeton pak a shumë në Gjirin e Vlorës dhe e sheh Karaburunin; por që nuk është peshkatar, as detar, as lundërtar – hipotezë që nuk është dhe aq teorike. Që këtej, mund të imagjinohet se ky shqiptar hipotetik, edhe pse e shihte Karaburunin çdo ditë, nuk e dinte që po shihte një gadishull, ose një “hundë” që zgjatet në det. Që ta dish këtë, duhet t’i vish rrotull me anije ose me lundër; madje, më mirë akoma, ta kartografosh – çka në atë kohë ishte art i të paktëve.
Me fjalë të tjera, shqiptari e shihte Karaburunin nga bregu, por nuk ishte në gjendje ta shquante si entitet gjeografik të mëvetësishëm – për të objekti në horizont shfaqej thjesht si vazhdim anonim i bregut të gjirit, pa interes praktik. Përkundrazi, për detarin, një kep ose hundë si Karaburuni kishte rëndësi kritike, që këtej edhe nevoja për ta emërtuar.
Në veprën e vet Names on the Globe, (New York, Oxford University Press, 1975), të cilën e kam cituar në një shkrim të mëparshëm, George Rippey Stewart vëren se emrat e ishujve të Egjeut janë përgjithësisht jogrekë; çka supozon se grekët e lashtë, kur mbërritën në ato troje, i gjetën të banuara dhe “të emërtuara” nga një popull tjetër. Megjithatë, grekët ishin lundërtarë të zotët dhe, duke i rënë detit kryq e tërthor, vërejtën diçka që paraprirësve të tyre ndoshta u kish shpëtuar: që ishujt e Egjeut, të paktën një pjesë e mirë e tyre, ishin të organizuara në bashkësi ose konfiguracione më të mëdha, ose arkipelagë; dhe, çuditërisht, emrat e këtyre arkipelagëve janë greqisht (fjala arkipelag vetë nuk ndeshet gjëkundi në greqishten e vjetër as në atë mesjetare; por vetëm në italishte, ku bazohet në një rietimologjizim, ose etimologji popullore të Aigaion pelagos “Deti Egje”; vetë greqishtja moderne e ka huazuar fjalën nga italishtja arcipelago).
Për ta mbyllur këtë parashtrim jo shumë koherent, po mjaftohem të vërej se toponimia e trojeve shqiptare është studiuar keq dhe gjithnjë në funksion të historisë – së popullit dhe të gjuhës; por jo në raport me mënyrën si është jetuarnë këto troje, e cila ka mbetur tabu. Problemi është metodologjik dhe lidhet drejtpërdrejt me romantizmin që përshkon fund e krye dijet tona historike, i cili mplekset pastaj edhe me kombëtarizmin dhe skrupujt ideologjikë, të cilët më shumë prishin punë sesa ngatërrojnë.
Meqë dëmi është bërë këtu në histori, atëherë vetëm duke filluar nga historia mund të ndreqet; dhe ndreqja do të fillojë që nga momenti kur marrëdhëniet e shqiptarëve me popujt e tjerë, në përmasën e kohës, të mos shihen më reduktivisht, si marrëdhënie përleshjesh të armatosura, por si forma komunikimi të cilat, tek e fundit, kanë luajtur rol po aq vendimtar në krijimin e shqiptarëve si popull, sa edhe instinkti i ruajtjes dhe i qëndresës.
Nessun commento:
Posta un commento